Whereabouts van exemplaren van de incunabel 'Van den proprieteyten der dinghen' (1485) (1654-2017)

P.A. Donche
petrus.uncius@gmail.com

Verschijningsdatum: oktober 2017

Voorraad: (in boekvorm uitgeput) Voor een gepersonaliseerde PDF-versie (€ 20) mail naar petrus.uncius@gmail.com.

Op 24 december 1485 beëindigde de drukker Jacob Bellaert te Haarlem zijn uitgave van een lijvig boek van 932 bladzijden op groot formaat: de eerste (en enige) Nederlandse vertaling van de populaire middeleeuwse encyclopedie 'De Proprietatibus rerum'. Deze was ca. 1240-45 samengesteld door de franciscaner monnik BARTHOLOMAEUS ANGLICUS/ENGELSMAN en behandelde elk mogelijk onderwerp: God, Engelen, Ziel, Elementen, Menselijk lichaam, Levensstadia van de mens, Ziekten, Kosmos, Tijd, Vuur, Lucht, Vogels, Water en vissen, Aarde, Geografie, Stenen, Flora, Viervoeters en Overige zaken zoals kleur, geur, smaak, muziek, enz…

Jacob voegde in zijn 'Van den proprieteyten der dinghen' ter illustratie nog 11 vol-blad houtsneden van hoge kwaliteit toe welke speciaal voor deze uitgave werden gesneden door een onbekend meester. Boekverluchters kleurden de illustraties in, schilderden de beginletters van lemma's in rood en/of blauw er bij, terwijl de grote beginletters van de 19 hoofdstukken en het voorwoord in meerdere kleuren en met uitbundig penwerk werden gedecoreerd.

Het boek is thans erg zeldzaam op de vrije markt. Uit ons onderzoek bleek dat in de laatste 70 jaar na W.O. II slechts zeven verschillende exemplaren opdoken in een veiling (NL, DL, BE, FR, ZW, UK en USA). Het overgrote deel der exemplaren dat de afgelopen 530 jaar overleefde zit thans in nationale, universiteits- en andere grote (semi-) openbare bibliotheken: we identificeerden er 60 (drie meer dan een gelijkaardig overzicht uit 2004).

Dit boek gaat over de whereabouts van exemplaren van deze incunabel – d.i. waar ze zich bevinden maar vooral ook, waar ze zich bevonden en hoe zij van de ene bezitter op de andere overgingen en zo hetzij een eindstation vonden in een grote bibliotheek, hetzij voor enkele nog, hun zwervend bestaan verder zetten.

Uit tal van bronnen verzamelden we de sporen die deze exemplaren nalieten, zoals: veilingcatalogi (waaronder vier zo vroeg als de 17de eeuw), catalogi van boekhandels en antiquariaten, catalogi van privébibliotheken, vermeldingen van bezitters in geschreven bronnen of in welke andere bron ook. Alle details die deze bronnen geven (inclusief prijzen en namen van kopers in veilingen) werden samengebracht en dit over een periode van meer dan 360 jaar: 100 vermeldingen uit veilingcatalogi (1654-2017), 23 uit antiquariaatcatalogi, 33 in catalogi van oude openbare of private bibliotheken, 11 losse vermeldingen van een bezitter van een exemplaar en nog 10 uit andere bronnen. Ook voor de exemplaren thans in bibliotheken werden nieuwe gegevens gevonden en in ons overzicht toegevoegd, alsook drie exemplaren die nog helemaal niet bekend waren bij een gelijkaardig onderzoek naar bibliotheekexemplaren uit 2004. In totaal werd het aantal geïdentificeerde exemplaren van 58 (2004) op 69 gebracht.